Lên đồng là hình thức tín ngưỡng dân gian, rất phổ biến ở Việt Nam, châu Á và nhiều nước trên thế giới. Một số nước đã ghi nhận giá trị của hình thức tín ngưỡng dân gian này là di sản văn hóa phi vật thể như Kut ở Hàn Quốc, Shaman ở Indonesia và Shaman ở Mông Cổ. Lên đồng của Việt Nam chứa đựng nhiều giá trị văn hóa, nghệ thuật và lịch sử, đã được nhiều chuyên gia trong nước, quốc tế nghiên cứu, giới thiệu và bảo tồn.

Bảo tàng sống của văn hóa Việt

“Hơn bất kỳ một quyển sách khô cứng, một bức tranh hay một bức tượng nào, lên đồng là một bảo tàng sống động. Những người tham gia hầu đồng chính là những người quản lý nhà bảo tàng, những người bảo vệ cho văn hóa Việt Nam. Việc làm của họ đảm bảo cho các thế hệ tương lai vẫn sẽ tiếp tục có cơ hội được chiêm ngưỡng những khía cạnh khác nhau của văn hóa Việt Nam, mà chúng đang dần bị nhạt nhòa đi trong đời sống xã hội hàng ngày, chỉ còn hiện diện trong điện thần của đạo Mẫu”, TS Frank Proschan, nói.

Theo GS.TS Ngô Đức Thịnh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và bảo tồn tín ngưỡng dân gian, Ủy viên Hội đồng di sản quốc gia và là nhà nghiên cứu chuyên sâu về lĩnh vực này, thì việc lên đồng hiện nay rất phổ biến ở Việt Nam và ngày càng phát triển mạnh. Lên đồng là bảo tàng sống của văn hóa Việt. Hình thức diễn xướng của lên đồng tích hợp những giá trị văn hóa rất lớn. Đây không phải là một tín ngưỡng độc lập mà là một nghi lễ của Đạo Mẫu của Việt Nam”. 

Một buổi lên đồng.

Lên đồng - bảo tàng sống của Văn hóa Việt là tiêu đề của một buổi hội thảo vừa diễn tại Trung tâm văn hóa Pháp (Hà Nội) chiều tối ngày 23/2. Tại hội thảo, giáo sư Ngô Đức Thịnh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam đã diễn giải những góc nhìn mới lạ về bản chất của lên đồng với tư cách là một loại hình nghi thức tín ngưỡng đang gây nhiều tranh cãi ở Việt Nam.

Hiểu thế nào về về lên đồng?

Giáo sư Ngô Đức Thịnh cho rằng, muốn hiểu về lên đồng thì trước tiên phải hiểu về đạo Mẫu của người Việt. Bản thân đạo Mẫu lại là một vấn đề hết sức rộng lớn và phức tạp.

Hiểu một cách khái lược, đạo Mẫu là sự tôn thờ Thánh Mẫu theo quan niệm đây là người cai quản các miền khác nhau của vũ trụ và có thể che chở cũng như ban phát cho con người sức khỏe, tài lộc. Đạo Mẫu khác với nhiều tôn giáo, tín ngưỡng khác ở Việt Nam ở chỗ, đạo này không hướng con người về một thế giới sau khi chết, mà hướng đến đời sống trần tục ở nhân gian.

Bên cạnh đó, đạo Mẫu là một tín ngưỡng đa thần, với trên dưới 50 vị thần được phân thành các hang bậc từ cao xuống thấp. Vị thần cao nhất là Thánh Mẫu, dưới Thánh Mẫu có hàng Quan, hàng Ông Chầu, hàng Ông Hoàng, hàng Cô, hàng Cậu… Các vị thần cũng được phân theo 4 phủ, được biểu tượng bằng 4 màu khác nhau: Thiên phủ màu đỏ, Địa phủ màu vàng, Thượng ngàn màu xanh...

Lên đồng là một loại hình nghi thức tín ngưỡng đang gây nhiều tranh cãi ở Việt Nam.

Diễn xướng lên đồng là sự tái hiện các nhân vật lịch sử.

Thờ Mẫu là tín ngưỡng dân gian thuần Viêt, có lịch sử lâu đời. Trong tín ngưỡng này, dân gian tin rằng Mẫu là vị thần tối cao được hóa thân thành Tứ vị Thánh mẫu: Mẫu thiên, Mẫu địa, Mẫu thoải, Mẫu thượng ngàn để cai quản bốn vùng trời đất. Mẫu được thờ ở nhiều nơi, từ đền cao phủ lớn đến điện tư gia kết hợp với các vị thánh ở mỗi miền khác nhau.

Những người theo Mẫu tâm niệm Mẫu là mẹ của mọi người, luôn che chở, phù hộ cho con người gặp nhiều thuận lợi để vượt qua thiên tai, vận hạn, bệnh tật... đem đến cho họ cuộc sống bình yên, sung túc. Hiện nay, tín ngưỡng thờ Mẫu đã biến chuyển thích ứng với sự thay đổi của xã hội và được thực hành ở khắp các vùng miền trong cả nước và cộng đồng người Việt ở nước ngoài. Đây là một nhu cầu trong đời sống tâm linh của người Việt, mang lại cho họ sức mạnh, niềm tin và có sức thu hút nhiều tầng lớp trong xã hội.

Nhằm đem tới những khám phá thú vị về tín ngưỡng thờ Mẫu, bảo tàng Phụ nữ Việt Nam (Hà Nội) đã giới thiệu nhiều hiện vật về tín ngưỡng thờ này cùng nghi lễ hầu đồng – hình thức diễn xướng độc đáo của nó. Sự kiện này được coi là một bước phát triển mới trong quá trình đánh giá và nhìn nhận hầu đồng khi lần đầu tiên xuất hiện chính thức tại một địa chỉ văn hóa quốc gia.

Trong quan niệm của đạo Mẫu, Mẫu ngự trên ban thờ, nơi người dân đến dâng lễ, xin lộc. Ban thờ luôn giữ được sự sạch sẽ, tôn nghiêm. Chiếu hầu trước ban thờ là nơi ông đồng, bà đồng tổ chức các vấn hấu - nghi lễ chính của tín ngưỡng thờ Mẫu. Trên cửa võng có hàng chữ "Mẫu nghi thiên hạ" (Mẹ của muôn dân).

Trước mỗi buổi lễ, ban thờ được trang trí rất đẹp với nhiều mâm lễ, đồ lễ và hoa. Trong 3 bức tượng trên ban thờ, bức bên trái là tượng Mẫu Đệ Nhị (Mẫu Thượng Ngàn), bức giữa là tượng Mẫu Đệ Nhất (Mẫu Thiên), bức bên phải là tượng Mẫu Đệ Tam (Mẫu Thoải). Bàn loan phía dưới dùng để nước, rượu dâng Thánh và để Thánh ngắm mình khi về ngự.

Trong nghi lễ hầu đồng, trang phục là dấu hiệu quan trọng để nhận biết các giá đồng ứng với từng vị Thánh. Một giá đồng có trang phục đẹp sẽ giúp người hầu đồng thêm thăng hoa, trình diễn đẹp hơn và khiến người tham dự thêm hưng phấn.

Cô Bé Thượng Ngàn là con út của mẫu Thượng Ngàn. Sắc phục màu xanh tượng trưng cho Nhạc Phủ. Khi giáng đồng Cô Bé thường ban phát lộc, đôi khi cũng làm thuốc chữa bệnh cho người dân.

Ông Hoàng Mười sắc phục màu vàng tượng trưng cho Địa Phủ. Tương truyền, Ngài là vị tướng thời Lê có nhiều công trạng, văn võ song toàn được dân tôn là Thánh. Mọi người thường cầu xin Ngài ban cho trí tuệ, công danh. ngài thường xuất hiện ở các giá hầu đồng với dung mạo khôi ngô, tuấn Kiệt.

Chầu đệ tam được coi là hóa thân của Mẫu Đệ Tam. Khăn áo màu trắng tượng trưng cho Thoải Phủ. Ngài có tâm trong sáng nhưng ít giáng đồng vì sự tích buồn do bị hàm oan.

Nhu cầu của hầu đồng đã sinh ra nghề làm trang phục hầu đồng. Làng Hoàng Xá, Thường Tín, Hà Nội có gần chục cơ sở sản xuất khăn áo phục vụ hầu đồng, thu hút nhiều lao động địa phương và các vùng lân cận. Một số công nhân làm việc tại xưởng, nhưng đa số nhận gia công tại nhà. Thu nhập bình quân mỗi người khoảng 2-3 triệu đồng/tháng. Các xưởng sản xuất thường làm theo đơn đặt hàng, bên cạnh đó họ còn sáng tạo nhiều mẫu mã mới để đáp ứng yêu cầu khách hàng.

Người thực hiện các giá hầu đồng sử dụng rất nhiều loại trang sức khác nhau, được gia cồng tinh xảo như thẻ bài dùng trong các giá Quan, cù ngọc dùng trong các giá Quan, giá Hoàng, các loại vòng dùng trong các giá Chầu, giá Cô...

Hát văn là lễ nhạc chầu Thánh, có vai trò quan trọng trong lễ hẫu đồng. Lời ca, tiếng nhạc của cung văn nhằm mời gọi các vị Thánh về. Hát văn làm cho không khí buổi lễ sống động. Những người hát văn vừa chơi nhạc cụ vừa thay nhau hát trong một vấn hầu kéo dài từ 4 - 8 tiếng. Bộ dụng cụ hát văn ngày nay gồm những nhạc cụ truyền thống như đàn nguyệt, đàn tranh, trống ban, trống cái, phách, đàn nhị, thanh la, não bạt, cành đôi, sáo và cả những thiết bị hiện đại như micro, amply, loa...

Đồ mã hiến tế cho các giá hầu đồng rất phong phú về chủng loại, mẫu mã, lấy cảm hứng từ các bức tượng mẫu, hoa văn rồng, phượng tại các ngôi đền.

Đối với những người đi lễ, lộc được hiểu theo nhiều cách khác nhau là: sức khỏe, tiền tài, làm ăn phát đạt, sự thịnh vượng... do thánh ban. Lễ vật dâng lên Thánh, được Thánh chứng và ban phát cho những người đi lễ cũng gọi là lộc. Người nhận được lộc tin rằng học sẽ gặp may mắn trong cuộc sống. Vì vậy, ai cũng cố gắng xin được càng nhiều lộc càng tốt.